Ollos que non senten (CAPÍTULO I)
por Uxía Pérez Fieiras
As referencias aos Dereitos Humanos son, e por desgraza sempre foron, disco raiado na discografía dun mesmo cantautor. Ese tema que sempre escoitas e recitas, pero que por moita veces que o berres sen sequera saber nen como chegou a ti, nunca te sentas a pensar que estás dicindo con todo iso. Aludimos aos dereitos humanos por defensa, por reivindicación, por necesidade de axuda ou incluso para significar argumentos que carecen totalmente dalgunha simple razón. Valémonos, moitas veces, da súa expresión para enfrentarnos, moito máis que para xuntarnos a loitar. Para sobrepoñernos, para defender privilexios, porque para que existe senón a tan famosa “liberdade de expresión”. Non entendemos, moitas veces e a pesar de todo, que se nos enche a boca de privilexios cando deberiamos estar a referirnos á xustiza nunha realidade chea de vulneracións.
A chegada dunha pandemia mundial puxo de manifesto unha gran cantidade de problemas sociais que, nos “días de antes”, nesa “normalidade” que coñeciamos, non eran aparentes, ou, mais ben, non queriamos ver. Pensabamos que España non era un país que castigase os dereitos das persoas, quizais porque nunca os nosos dereitos e liberdades viramos vulneradas. Nesa “normalidade” na que todas as persoas eramos aparentemente libres, felices e tidas en conta, as pataloxías eran só físicas, porque as mentais pasaban por asociarse a moitas outras cousas antes que á saúde. Nesa “normalidade” parecían abundar teitos, mais o único que se sostiña robusto era o de cristal. Como vedes, unha “normalidade” contradictoriamente tan pouco normal que nin sequera eramos capaces de recoñecer nós mesmas, cal era a nosa situación, deber, e dereito como cidadáns.
O artigo 25.1 da Declaración Universal dos Dereitos Humanos, así como o 47 da Constitución Española, defenden o dereito de tódalas persoas a desfrutar dunha vivenda digna e adecuada, debendo ser estas condicións promovidas polos poderes públicos. Porén, cúmprense estes principios básicos? Que sucede cando non coñecemos os nosos dereitos? E cando non podemos reivindicalos?
“Yo pensaba que en mi país, que es España por más que tenga acento argentino, nadie se quedaba en la calle, pero sí, hay gente en la calle muerta de frío. La gente cree que con el estado de alarma no hay desahucios, no hay gente sin hogar, pero sí hay”. Así defendía Lucila, xornalista en situación de desemprego e rúa, o seu dereito
“Yo pensaba que en mi país nadie se quedaba en la calle, pero sí, hay gente muerta de frío. La gente cree que con el estado de alarma no hay desahucios, no hay gente sin hogar, pero sí hay”
– asumido neste caso – á xa mencionada “vivenda digna e adecuada” que define, con distancia e orguio, a lexislación. Pregúntase, tamén, así como o relatan as persoas protagonistas no documental “El otro confinamento”: como podes confinarte, cando non tes casa. Nesta liña, reflexionamos con Adrián Varela, técnico de saúde mental no programa de atención a persoas sen fogar con trastornos mentais graves da Federación de Asociacións de Familiares e Persoas con Enfermidade MentaL de Galicia (FEAFES), como reivindicas estes dereitos cando tes moitas máis dificultades para exercelos e identificalos de maneira normalizada.
Nun contexto co COVID-19 por bandeira, Rafael Fernández García-Andrade, coordinador, xunto á doutora Elena Medina, do Equipo de Calle de Salud Mental (ECAEM) Madrid, asegura que no último ano se duplicou o número de novas persoas atendidas, mais que isto non vén só de agora: “en los últimos 5 años la cantidad de personas que atendemos se ha multiplicado casi exponencialmente”. Isto, segundo afirma Sonia Panadero, psicóloga e compoñente do grupo de investigación da Universidade Complutense de Madrid, “no dice mucho de nosotros como sociedad, ni de nuestros recursos de protección, nos dice que en el fondo estamos fallando a la hora de protegerles”.
Se ben é preciso salientar dende un comezo que non tódalas persoas en situación de rúa teñen problemas de saúde mental, pois dicir isto sería, ó final, sumar a un estigma xa moi presente na nosa sociedade, si é certo que as personas que sofren algunha destas patoloxías teñen maior facilidade para chegar a esta situación e sófreno en maior proporción que o resto da poboación. Por isto, poñemos o foco nestes dous factores de exclusión social, que sumados engaden criminalización e estigma por parte dunha sociedade inxusta e engaden dificultades e barreiras para acceder a dereitos fundamentais e básicos como son o dereito á vivenda e á atención sanitaria.
A palabra ‘senfogarismo’, aceptada como neoloxismo válido pola Fundéu, mais aínda non recoñecida pola Real Academia Galega ou Española, foi e é protagonista de moitos titulares nestes últimos anos. Pero, que significa este termo? Utilizámolo correctamente ou baleiramos o seu significado deixando o seu significante á deriva da axenda mediática como fixemos con tantos outros considerados valiosos para todas nós?
“Definir el ‘sinhogarismo’ cae en la costumbre de centrarse en la falta de vivienda o alojamiento fijo (…) los aspectos básicos que pueden generar una situación de este estilo, aparte de la ausencia de alojamiento, son procesos como la marginación social, la desestructuración personal, carencias afectivas por falta de un proyecto de vida o problemas de salud mental”, así o recolle o traballo dos terapeutas ocupacionais Luis Javier Márquez e María Pilar Calvo Salud mental, personas sin hogar y necesidades en las ocupaciones diarias.
A perda de fogar implica, polo tanto, un debilitamento das necesidades básicas. Se acudimos á famosa pirámide de Maslow (figura 1) para entender o que describimos como “necesidades básicas” podemos afirmar que esta situación de ‘senfogarismo’ debilita as dos primeiros niveis, “por lo que no es posible alcanzar un proceso de afiliación al tercer nivel, donde se establecen las relaciones sociales y de amistad”, asegura o estudo. Nesta liña, Sonia Panadero considera fundamental atender ao que denomina como “sucesos vitales estresantes”, é dicir, ao que lles ocorre a estas persoas ao longo das súas vidas, para entender que “esto es previo, se acumulan muchos acontecimientos estresantes y potencialmente traumáticos a lo largo de la vida, con pérdidas importantes y experiencias de abuso desde momentos muy tempranos y cuando estas personas llegan a esta situación de pérdida de la vivienda esas experiencias continúan y se agravan”.
Deste xeito, poderiamos afirmar que existe unha bidireccionalidade clara cando falamos de causas e consecuencias na relación saúde mental-’senfogarismo’.Así o explica Rafael Fernández: “Las dos se alimentan la una de la otra de forma recíproca. Cuando una persona con problemas
de salud mental pierde sus redes de apoyo y acaba en la calle es fácil que se recrudezcan los síntomas de la enfermedad que ya tenía o que en algunos casos aparezca una enfermedad mental que antes no tenía. Vivir en la calle genera un estado de alerta y suspicacia, no es un ambiente seguro”. Ao que Adrián Varela engade: “ Si el impacto de la pobreza en personas que a priori no tienen una patología de salud mental sufren un impacto notable en su rendimiento intelectual y cognitivo, si aplicamos ese mismo principio a las personas con problemas de salud mental, nos podemos imaginar que el impacto es todavía muchísimo más grave. Una persona en situación de calle centra toda su atención en sobrevivir, lo cual ya genera muchísimo estrés”.
María (nome ficticio) ten 52 anos e vive co seu fillo de 13 na casa dos seus pais na cidade de Vigo. Foi administrativa durante 24 anos, o que lle permitiu vivir “moi ben”, como ela recorda. María entrou en depresión durante o posparto, unha enfermidade que se foi incrementando mentres a estrutura familiar que estaba construíndo se ía rompendo. “Él empezó a beber, yo empecé a consumir cocaína…Entonces hablé con mi jefe, estuve de baja año y medio y me acabé yendo de la oficina. Perder el trabajo fue horrible, tiré toda mi vida”, conta. María perdeu a súa vivenda por imposibilidade de asumir os gastos ao perder o traballo. Pediu apoio a servizos sociais, mais non puido acceder a ningunha axuda. Agora, aínda que conta cunha rede de apoio familiar que lle abriu as portas da súa casa, as dificultades de acceso ao mercado laboral fan que non poida exercer o seu dereito á vivenda e á asistencia sanitaria. “Sin trabajo me siento inútil, tener un trabajo te hace sentirte mejor como persona…yo antes me sentía libre en todos los aspectos, ahora me siento horrible”, asegura.
“Una persona en situación de calle centra toda su atención en sobrevivir, lo cual ya genera muchísimo estrés”
Xoan (nome ficticio) ten 46 anos e vive en Santiago de Compostela, igual que Xulio (nome ficticio), do que non coñecemos a idade. Coinciden puntos en común nas súas historias dende as súas experiencias co ‘senfogarismo’ e coa esquizofrenia, así como nas súas reflexións sobre as vivencias que estas protagonizaron. “La enfermedad me puso así”, asegura Xoan, quen tivo que abandoar a súa vivenda e familia por mor da súa enfermidade. “Al principio no me manejaba bien, no me vestía bien, no me da vergüenza decirlo”, engade Xulio. Ambos coinciden no apoio de FEAFES, organización á que acudiron para pedir apoio e a que lles deu a posibilidade de pasar un tempo no que chaman “pisos de transición”. Xoan afirma que o feito de poder acceder a unha vivenda fai que esté mellor de saúde, ao que Xulio engade: “Estuve en el piso de transición, estaba en números rojos y ellos me ayudaron a administrarlo. Antes de llegar allí estaba en una pensión, no tenía derecho a cocina, entonces comía en la cocina económica o en el hospital de Conxo. Ir a la cocina económica no es muy recomendable, y no lo digo por la comida, la situación me generaba nerviosismo. Esos escenarios no son plato de buen gusto”.
Tanto a historia de María, como a de Xoan, como a de Xulio (ámbolos tres nomes ficticios) acordan nunha mesma cousa: os problemas de saúde mental son un factor maior de criminalización, así como a falla de vivenda. Así o narraba Xulio coas súas experiencias na cociña económica de Santiago e así o conta María: “Me han tratado de loca y yo no estoy loca, yo estoy diagnosticada de una depresión mayor…me decía “fuera de aquí que llamo a los de seguridad. Incluso me miraban mal al verme en la cola al recoger comida…”. Ernesto Notario, traballador social representante do equipo de Atención Psiquiátrica a persoas en situación de grave exclusión social do Concello de Bilbao, explica, nesta liña da criminalización unha grave falla de entendemento: “igual no es que esta persona esté loca, sino que ha desarrollado estrategias de supervivencia que son distintas a las tuyas y a las mías porque su situación quizás es muy distinta a la tuya y a la mía, tenemos situaciones sociales muy distintas, eso no quiere decir que estén locos”. Ao que Rafael Fernández engade: “lo normal sería la derivación de la persona con enfermedad mental a un ambiente sanitario y la criminalización del enfermo mental en situación de exclusión social suele obligarlo a pasar por un sistema judicial, penitenciario, policial, en vez de derivarlo al sistema sanitario”.
A pesares de entender que esta profunda incompresión é a base principal na que se sostén o estigma e criminalización imperantes na nosa sociedade de hoxe, Sergio García, psicólogo nun centro de emerxencia para persoas sen fogar en Cáritas Madrid, fai fincapé na importancia de entender que esta incompresión radica nunha ignorancia que impide ver onde está o erro. Destaca a importancia de comezar coa educación, de construír baleiros na aprendizaxe e de sentarnos a explicar a estas persoas que están equivocadas, a contar que é o que pasan as persoas ás que xulgan, cales son as súas historias, e reflexionar sobre cales son as súas propias, e cales poden chegar a ser. “Lo que vemos en una persona en situación de calle lo podemos ver en nosotros mismos. Necesitamos reducir ese estigma y aumentar la empatía”, segura o psicólogo. Chegou o momento de ofertar ferramentas, de comunicarnos e de explicar, porque tempo para a incomprensión, a estigmatización, os prexuízos e as sentencias xa houbo moito.